Wereldreddende Russen (II): Vasilij Archipov

Gisteren overleed de 93-jarige voormalige minister van buitenlandse zaken Robert McNamara in zijn slaap in Washington D.C.. McNamara zal vooral herinnerd worden als de architect van de Vietnamoorlog, wat bepaald geen benijdenswaardige nalatenschap genoemd mag worden. McNamara diende als Secretary of State onder de presidenten John F. Kennedy en Lyndon B. Johnson. In 1962 was hij één van de hoofdrolspelers tijdens de Cubacrisis.

Na de mislukte Invasie in de Varkensbaai van 1961 vreesden Moskou en Fidel Castro een hernieuwde poging van de Verenigde Staten het regime op het communistische eiland omver te werpen. Om een nieuwe invasie onmogelijk te maken begon de Sovjet Unie in september 1962 met het plaatsen van kernraketten op Cuba. Overvliegende Amerikaanse U2-spionagevliegtuigen ontdekten de voorbereidende werkzaamheden al snel.

In Washington werd vervolgens groot alarm geslagen; 180.000 soldaten werden gemobiliseerd, een grootschalige luchtaanval werd voorbereid en president Kennedy verordonneerde de Amerikaanse marine het eiland van de buitenwereld af te sluiten. De wereld hield haar adem in terwijl de vrachtschepen van de Sovjets met de kernraketten op de Amerikaanse blokkade afstevenden. Indien de Amerikaanse marine de vrachtschepen tot zinken zou brengen, zou het conflict ongetwijfeld zijn geëscaleerd tot een grootschalige oorlog tussen de beide supermachten. Nooit was de wereld dichterbij een kernoorlog geweest.

Het liep gelukkig met een sisser af. Achter de schermen vond koortsachtig overleg plaats. Uiteindelijk werd na lang getouwtrek een akkoord bereikt tussen Moskou en Washington; de Sovjet Unie zou de kernwapens op Cuba ontmantelen, in ruil voor een Amerikaanse belofte de Cubaanse soevereiniteit ongemoeid te laten en kernraketten in Turkije, Italië en Groot Brittannië terug te trekken. De vrachtschepen maakten rechtsomkeert en zowel Kennedy als Chroetsjov claimden een overwinning behaald te hebben. Het gezonde verstand had gezegevierd over angst en agressie, althans, zo leek het.

Over Robert McNamara werd in 2003 een uitstekende documentaire gemaakt getiteld The Fog of War (zie video). Hierin wijt McNamara het uitblijven van een kernoorlog niet aan gezond verstand, maar aan puur geluk. McNamara op 14:50: 'We lucked out. It was luck that prevented a nuclear war'. De inlichtingen waar Kennedy zijn beleid op baseerde, waren onvolledig geweest. Pas in 1992 vernam een geschokte McNamara van Fidel Castro dat er ten tijde van de crisis al meer dan honderd kernwapens op het eiland gestationeerd waren geweest. Castro had zelfs aan Chroetsjov gevraagd de wapens in te zetten, mochten de Amerikanen hebben besloten tot een bombardement of een invasie. Maar hoeveel geluk Washington, Moskou en eigenlijk het hele noordelijke halfrond hebben gehad, werd pas in 2002 duidelijk.



Op 13 oktober 2002 werd op Cuba een conferentie gehouden om de Cubacrisis te herdenken. Beleidsmakers uit zowel Washington als Moskou kwamen bijeen om hun herinneringen op te halen. De Amerikaanse aanwezigen, waaronder McNamara en ook Arthur Schlesinger, schrokken zich een ongeluk toen een hoge Russische functionaris vertelde dat de wereld slechts 'één woord' van een kernoorlog verwijderd was geweest. Thomas S. Blanton, de toenmalige directeur van het National Security Archive en medeorganisator van de conferentie, verwoordde het als volgt: 'A guy called Vasiliy Arkhipov saved the world.'

Vier Sovjetonderzeeërs van de Foxtrotklasse waren op 27 oktober 1962 in Cubaanse wateren verwikkeld in een kat en muisspel met de Amerikaanse marine. De B-59 duikboot waarop Vasilij Archipov als officier dienst deed, werd opgejaagd door het Amerikaanse vliegdekschip USS Randolph en tien destroyers. De Amerikanen wierpen granaten en dieptebommen in de buurt van de duikboot af om de onderzeeër te dwingen aan de oppervlakte te komen. 'Het was alsof je in een metalen ton zat, terwijl iemand met een sloophamer op de buitenkant sloeg,' aldus Vadim Orlov, de radiotechnicus aan boord van de onderzeeër, 'De hele bemanning verkeerde in een staat van shock.'

Door het urenlange bombardement, het helse kabaal, het toenemende zuurstofgebrek en de oplopende temperaturen - het werd warmer dan vijftig graden in de duikboot - vielen verscheidene bemanningsleden flauw. Een bijkomend probleem voor de commandant van de onderzeeër, kapitein Valentin Savitsky, was dat hij geen radiocontact kon maken met Moskou. Het had er alle schijn van dat er buiten zijn weten om een oorlog was uitgebarsten. Nadat een dieptebom vlakbij de duikboot ontploft was en het hele schip had doen schudden, sloegen bij Savitsky de stoppen door. Hij gaf het bevel een torpedo te laden met een kernkop. 'We slaan zo hard mogelijk terug. We zullen zelf sterven, maar we zullen ze allemaal laten zinken en onze marine niet in diskrediet laten brengen!'

Om een kernwapen te kunnen inzetten, moesten de officieren aan boord van de duikboot alle drie hun akkoord geven. In de meest dramatische versie van het verhaal waren Savitsky en politieke officier Ivan Semonovich Maslennikov voor de inzet van het kernwapen. Alleen Vasilij Archipov twijfelde nog. Archipov wist de andere twee officieren uiteindelijk te overtuigen het kernwapen niet in te zetten. Savitsky bracht nadat zijn woede bedaard was de duikboot naar de oppervlakte, waar ze opgewacht werden door Amerikaanse destroyers en laag overvliegende helikopters. Het was nacht, maar de zoeklichten van de schepen deden de duikboot baden in het licht. 'Het was angstig en mooi tegelijk,' zo herinnerde Orlov zich.

Indien de duikboot de torpedo met kernlading wel afgevuurd had en Savitsky wel 'vuur' - dat ene woord waar de hoge Russische functionaris aan refereerde - had geroepen, dan zouden de gevolgen niet te overzien zijn geweest. De Amerikanen zouden hebben teruggeslagen met een kernwapen en er is eigenlijk geen scenario denkbaar waarin het eindresultaat niet de vernietiging van het noordelijke halfrond was geweest. Het gezonde verstand en de redenaarskunsten van Vasilij Archipov voorkwamen een kernoorlog en redden het leven van miljoenen, zo niet miljarden mensen. Net als Stanislav Petrov verdient Archipov eigenlijk een standbeeld. Archipov stierf echter in 1999 een anonieme dood, drie jaar voordat zijn heldenrol geopenbaard werd aan Robert McNamara en de wereld.
***

Lees ook: Wereldreddende Russen (I): Stanislav Petrov